Կրոնական խորհրդանիշները արվեստում

Հատված փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու Կսենյա Կոլկունովայի «Религиозные символы в пространстве светского искусства» հոդվածից:

Ժամանակակից արվեստում՝ կինո, նկարչություն, թատրոն, կրոնական պաշտամունքի առարկայի օրինակ, միաժամանակ կրոնական հաճախ հանդիպող խորհրդանշան է խաչը: Այս խորհրդանիշն այնքան կարևոր դեր ունի քրիստոնեական ժառանգության մեջ, որ դարձել է մի տեսակ ընդհանուր մշակութային ծածկագիր և լեզու (օրինակ՝ «իր խաչը տանել» արտահայտությունը եվրոպական տարբեր լեզուներում ունի համարժեքը): Խաչելության՝ ոչ եկեղեցական նկարչության մեջ պատկերելու ռուսական քննարկումների պատմությունը արդեն մեկ դարից ավելի է ձգվում։

1906թ. ավանգարդ ոճի նկարչուհի Նատալյա Գոնչարովան կրոնական թեմաներով աշխատանքների շարք ստեղծեց։ Նրա առաջին ցուցահանդեսը 1914 թվին կալանքի տակ վերցվեց Սինոդի օբեր-դատախազի որոշմամբ մի ձևակերպումով, որ շատ արդիական է. «Ցուցադրված սրբապիղծ ստեղծագործությունները պետք է անմիջապես հեռացվեն ցուցահանդեսից։ Իրոք, չի կարելի, չէ՞, թույլ տալ սուրբ անձանց միտումնավոր այլանդակումը՝ որպես ծիծաղի առարկա կանաչ շների, «շողացող» բնապատկերի և «կուբիստական» այսպիսի հիմարության կողքին»։ Աշխատանքները կալանքի վերցվեցին, բայց, քանի որ դրանք պաշտպանեցին հասարակական գործիչներ՝ և՛ լուսավորության նախկին նախարարը, և՛ Գեղարվեստի ակադեմիայի նախագահը, և՛, ի վերջո, Ալեքսանդրո-Նևսկու դափնիների վարդապետը, որ Գոնչարովայի ոճը համարել է հին սրբապատկերներին մոտ, ի վերջո կալանքը հանվեց:
Նմանատիպ դեպք տեղի ունեցավ 2010 թվականին: Մոսկվայի ժամանակակից արվեստների թանգարանի դիմաց` Պետրովկա փողոցում, կանգնած է Յուրի Օրխովի աշխատանքների խաչելությունը:  

Այս բազմաֆիգուր քանդակ-կոմպոզիցիան անարգում էր ուղղափառ քրիստոնյաների մի մասի կրոնական զգացմունքները: Վերջիններս հիմնավորում էին դժգոհությունը նրանով, որ առաջին հերթին թանգարանը գտնվում է Վիսոկո-Պետրովսկի վանքի դիմաց, փողոցից երևում է այդ քանդակը, և քանդակը վիրավորում է այդ վայրը՝ ուղղափառ վանքը: Իսկ խաչի պատկերումը (դրա դերը պայմանական մի ցանց է կատարում) հենց սրբապղծություն է ուղղափառ սրբության նկատմամբ և իրենից ներկայացնում է Քրիստոսի խաչավոր ճանապարհի նվաստացում, արժեզրկում։ Բացի դրանից, Քրիստոսի կոնքին կապված չէ շորը, ինչը նույնպես վիրավորում է կրոնական զգացմունքները: Գործ չհարուցվեց, բայց Ռուսաստանի արվեստների ակադեմիայի կողմից եղավ պատասխան, որը բարբառում էր. «Իրեն ուղղափառ քրիստոնյա համարող մարդու համար բողոքը գրված է անգրագետ ու ոչ համարժեք։ Եվ ընդհանրապես, պետք է ամաչի այն մարդը, որ բողոքում է, բայց ոչ այդ քանդակի հեղինակներին»:
Բայց արվեստի գործերը ստեղծվում են ոչ երկրպագելու, ոչ աստվածաբանական ծառայություններում օգտագործելու, ոչ ծիսականացման համար: Դա ստեղծագործողին հատուկ լեզվով և նրա համար հոգեհարազատ տեխնիկայի ու հարմար խորհրդանիշի միջոցով որևէ սյուժեի ներկայացում է: Մի քանի օրինակով դիտենք ժամանակակից արվեստի մեջ խաչելության տենդենցներն ու վերամեկնաբանումները։

Նկարիչ Մարկուս Ռայխերը 1980-90-ական թվականներին ստեղծեց «Խաչելություն» անունով աշխատանքների շարք: Նա պնդում է, որ այս աշխատանքների հիքում ընկած է ոչ թե Քրիստոսի կերպարը, այլ մարդկային տառապանքի մարմնավորումը: Խաչելության գաղափարի այսպիսի մարդաբանացումը ածուխի ու յուղաներկի միջոցով մարդկային տառապանքը քրիստոնեական խորհրդանիշի կերպարով արտահայտելու փորձը միանգամայն հատուկ է ժամանակակից արվեստին։

Մեկ այլ կոնտեքստ, որտեղ արվեստագետները կարող են խաչելության խորհրդանիշը տեղադրել, էկոլոգիականն է: 2015թ. հունիսին Օմսկում ներկայացվեց տեղացի նկարչուհիների կողմից արված երեքմետրանոց ինստալյացիան՝ Քրիստոսի պայմանական մարմինը՝ պատրաստված աղբից՝ մարդկանց ուշադրությունը թափոնների վրա բևեռելու համար:
Տեղական իշխանությունը եկեղեցականների ճնշմամբ ապամոնտաժեց ինստալյացիան:
Այս օրինակներով մենք տեսնում ենք, որ արվեստագետները խաչը և խաչյալի տառապանքներն օգտագործում են որպես այլաբանություն՝ իրենց առաջ եղած գեղարվեստական նպատակներին հասնելու համար:

Թերևս հատուկ տեղ են գրավում պատկերները, որոնցում կարևորը ոչ թե Քրիստոսի կերպարն է, այլ խաչի կերպարը, որի վրա խաչված են լինում ամենատարբեր դեմքեր և պերսոնաժներ: Բավականին տարածված են լուսանկարային պերֆորմանսները, խաչելության և խաչի ճանապարհի ինքնատիպ խաղային վերամեկնաբանումները։ Կաթոլիկ երկրներում Ավագ շաբաթին անցկացվում են զգեստավորված երթեր, որտեղ «խաղարկվում են» խաչի ճամփան և խաչելությունը: Այդ իմաստով լեհական և իսպանական երթերը տարբերվում են նրանով, որ դրանցում արված լուսանկարն են ցուցադրում ժամանակակից արվեստների թանգարանում, իսկ կաթոլիկները քայլում են իրենց քաղաքի փողոցներով: 

Սակայն երբեմն ինքնակամ խաչը բարձրանալու այս երևույթը սադրիչ բնույթ ունի: Ամենասկանդալային օրինակներից մեկը հանրահայտ երգչուհի Մադոննայի՝ համերգային շրջագայության ժամանակ խաչը որպես ռեկվիզիտ, օգտագործելն էր, ինչի դեմ բողոքեց Վատիկանը։

Մի քանի անգամ Միկկի-Մաուս մուլտֆիլմերի պերսոնաժն է հայտնվում խաչված: Հայտնի է նաև խաչված Սանտա Կլաուսը, որը խորհրդանշում է Սուրբ ծնունդը կոմերցիոն դարձնելը։ Միկկի-Մաուսը ոչինչ չի խորհրդանշում, սակայն նա մտնում է այն պերսոնաժների բավականին մեծ շարքը, որոնք դրանով եթե չեն հավասարեցվում Քրիստոսին, ապա, համենայնդեպս, համեմատվում են նրա հետ։

Մասսայական մշակույթի՝ խաչելության թեմայում ընդգրկված կերպարների շարքը մշտապես աճում է: 2015թ. Պերմում Զատիկի ժամանակ, որը այդ տարի համընկել էր տիեզերագնացների օրվա հետ, հայտնվեցին գրաֆիտիներ, որտեղ Գագարինը խաչված էր երկաթե ձողերի վրա՝ մեխի փոխարեն պտուտակներով: Միայն թե պետք չէ սա համարել հակակրոնական քարոզչություն: Ավելի շուտ ռեֆլեքսիան է նրա, որ ժամանակակից աշխարհում որոշակի իմաստով Միկկի-Մաուսը, Սանտա Կլաուսը, Գագարինն ու Հիսուս Քրիստոսը նույն շարքի պերսոնաժներ են: Հասարակության մի մասի համար սրանք մասայական արվեստի կերպարներ են:
Այս իմաստով Ալեքսանդր Կոսոլապովի քանդակը, որը կոչվում է « Առաջնորդ, հերոս և աստված» ակնառու օրինակ է, որը ներկայացնում է XX-րդ դարի մասսայական արվեստի հակիրճ պատմությունը: Այստեղ մարքսիզմ- լենինիզմը և Դիսնեյի մուլտֆիլմի հերոսների նկատմամբ մոլուցքը, որոնք Պաուլ Տիլիխը անվանում է կեղծ կրոններ, դրվում են քրիստոնեության հետ մեկ շարքում:

Վլադիսլավ Մամիշև-Մոնրոյի ստեծագործության մեջ, որը իր դիմանկարների շարքում կերպարանափոխվում էր տարբեր մարդկանց (նրա սիրած կերպարներն են Մերլին Մոնրոն, Լյուբով Օրլովան, Հիտլերը) և այդ կերպարներում լուսանկարվում, մարդու այսպիսի կերպարանափոխումն է մասսայական մշակութի տարրի: Նրա կերպարների շարքում է նաև Հիսուս Քրիստոսը: Նա փորձում է իր ստեղծագործություններով վերաիմաստավորել այս կերպարները հենց որպես մասսայական արվեստի խորհրդանիշներ, և դրա համար այս կերպարները, ստեղծագործողի կարծիքով, մեկ հարթության վրա են: Հետաքրքրական է, որ Մամիշև-Մոնրոն իր կարևոր կերպարն էր համարում Մերլին Մոնրոյին և Հիտլերին, որպես բարու և չարի կերպարանավորում, այսինք Հիսուս Քրիստոսը այս պարագայում երկրորդ պլանի կերպար է:

Իհարկե, չի կարելի մոռանալ նաև քաղաքական իմաստները՝ բերված խաչելությամբ՝ որպես խորհրդանիշ։ Ի դեպ, Լատվիայում նախագահ Պուտինի խաչելության օրինակը դժվար է անգամ ժամանակակից արվեստին վերագրել:

Թարգմանությունը՝ Մարիամ Գևորգյանի

Աղբյուրը