Հայ Հին գրականություն

Ներածություն

   Հայ հին գրականությունը համաշխարհային գրավոր մշակույթի հետաքրքիր և ինքնատիպ բնագավառներից է: Նրա ակունքները խոր հնադարում են, այն ժամանակներում, երբ հայկական լեռնաշխարհում տոհմերի և ապա ցեղերի միավորման ճանապարհով ձևավորվել է հայությունը իբրև ժողովուրդ ու ազգ. Այդ գործընթացն ունեցել է մի քանի հազարամյակի տևողություն, և գեղարվեստական միտքն իր արտահայտությունն է ստացել բացառապես բանավոր ճանապարհով, որպես նախնական աշխարհայեցողություն ու հավատալիք: Վաղնջական այդ պատկերացումները վերաբերում են չար ու բարի ոգիներին, հոգու հավատքին, բնության պաշտամունքին և տարերային ուժերի աստվածացմանը, օդերևույթքին ու երկնային լուսատուներին: Նրանց մեջ երևան է եկել անիմիզմը, ըստ որի բոլոր առարկաներն ընկալվել են մարդկային էությամբ ու բնավորությամբ: Լուսատուների և օդերևութային շարժումների պատճառ համարվել են դեմոններն ու աստվածները. Նախնի հայերի պաշտամունքի դրսևորումներից մեկն էլ եղել է տոտեմիզմը, սրբազան համարված որևէ կենդանու, բույսի կամ բնության երևույթի աստվածացումը. Աստվածացնելով, պաշտողները նրանց դիտել են որպես իրենց նախնիներ և իրենց էլ կոչել նրանց անունով.

      Հայկական հնագույն հավատալիքներն ու պաշտամունքը, իբրև աշխարհայեցողություն ու կյանքի գեղարվեստական պարզ ընկալում, խոր հետքեր թողնելով բարքերի ու կենցաղի մեջ, շարունակել են հարատևել ու պահպանվել ոչ միայն քրիստոնեական միջնադարում, այլև հասել են մինչև նոր ժամանակներ, անշուշտ շատ բան կորցրած իրենց նախնական ամբողջականությունից ու անաղարտությունից, լեզվով նորոգված, կերպարանափոխված ու խավավորված ըստ քրիստոնեական աշխարհայեցողության, միահյուսված պատմակենցաղային բնույթի այլև այլ դրվագների. Մինչև հինգերորդ դար կենցաղավարելով որպես ավանդական բանահյուսություն, այնուհետև նրանք ամբողջ միջնադարում այս կամ այն չափով տեղ են գտել հայ մատենագրության մեջ, սովորաբար ժխտման ու մերժման վերաբերմունքով, իսկ հատկապես ԺԹ-Ի դարերում ժողովրդական զրուցաբանների ու բանասացների բերանից գրառվել են ու հավաքվել բանահյուսական և ազգագրական ժողովածուներում: Այդպիսով, բանահյուսական վաղեմի նմուշները, նրանցում արտահայտված հավատալիքներն ու պաշտամունքը միջնադարում և նոր ժամանակներում իրենց գոյությունը պահպանել են որպես վերապրուկներ: Անհիշելի ժամանակներից հարատևող հավատալիքների ու պատկերացումների մասին են վկայում հմայական աղոթքները (այսպես կոչված «կապքի աղոթքները», որոնք հետագայում ևս կենցաղավարել են բերանացի ճանապարհով, գրավոր «հմայքները», «հմայեկները" կամ "հմայիլները"), հմայական բանաձևերն ու երդմնեցումները, նաև սնահավատական զրույցները. Դրանք միաժամանակ հայ ժողովրդի գեղարվեստական մտածողության ամենահին դրսևորումներն են.

      Հավատալիքների ու աշխարհի մասին նախնական պատկերացումների համեմատությամբ ավելի հասուն աշխարհընկալման արդյունք են հայ ժողովրդական առասպելները, որոնց պահպանման համար պարտական ենք, մանավանդ, պատմահայր Մովսես Խորենացուն: Հայկական առասպելաբանության առկա ամենահին գրավոր աղբյուրը Խորենացու «Հայոց պատմությունն» է, հատկապես նրա առաջին գիրքը. Խորենացին նշում է այն սկզբնաղբյուրները, համաձայն որոնց ներկայացրել է առասպելներն ու դիցաբանական զրույցները. դրանցից մեկը ասորի Մար Աբաս Կատինայի անունով (կամ թերևս նրան վերագրված) մի մատյան է եղել, իսկ մյուսը, հայ ժողովրդական գուսանական երգերը, հայոց նախնիների, նահապետների ու դյուցազունների մասին հերոսական պատումները, որ կատարել են գուսանները փանդիռի նվագակցությամբ:

Պատմագրություն

   Հայ գրականության առաջին դարը, որն ընդունված է անվանել «Ոսկեդար» տվել է հինգ նշանավոր պատմիչներ, օտարանուն Ագաթանգեղոսին ու Փավստոս Բուզանդին, որոնց անձն ու կյանքի հանգամանքներն անորոշության քողով են պատված, ապա, Եղիշեին, Մովսես Խորենացուն և Ղազար Փարպեցուն. Նրանք բոլորն էլ ապրել են կամ նույն տասնամյակների մեջ և կամ միմյանցից քիչ առաջ ու հետո, բայց նրանց ստեղծագործությունները մտածական ու ոճական առումով որքա՜ն տարբեր են միմյանցից, ասել է, թե նրանցից ամեն մեկը որքա՜ն ինքնատիպ անհատականություն է.

Ագաթանգեղոսը (կամ այդ անվան տակ թաքնված անձը) Հայաստանում քրիստոնեական դարձի լարված մթնոլորտի շունչն է բերում մեզ. Իր փայփայած ճշմարտությանը հոգին տրված մի հեղինակ է նա, որի «Հայոց պատմության» մեջ մարդկային այպանելի ու մերժելի կրքերը և վեհասլաց գաղափարները անհաշտելիորեն բախման մեջ են. Նրանց կրողներն են մի կողմից, հեթանոս Տրդատն ու նրա ավագանին, իսկ մյուս կողմից, քրիստոնյա Գրիգորն ու Հռիփսիմեն, իր ընկերուհիներով, բոլորն էլ բևեռացած կերպարներ. Հաղթանակում են կենդանի նահատակ Գրիգորն ու Քրիստոսին հարսնացած Հռիփսիմյան վկայուհիները. Մարմնական բիրտ ուժը պարտվում է, հաղթանակը հոգունն է, ճշմարիտ Աստծունը. Դա Ագաթանգեղոսի համար Հայոց աշխարհի փրկությունն էր, և օրինչափ է, որ իր աշխատության երրորդ գիրքը նա խորագրել է հենց այդպես », - Դարձ փրկութեան աշխարհիս Հայաստան»:

Փավստոս Բուզանդ պատմիչը, որը թեև Ագաթանգեղոսի անունը չի հիշատակում, բայց ակնհայտորեն վկայում է, որ քաջածանոթ է նրա գործին, իր «Հայոց պատմությամբ» անմիջականորեն շարունակում է նրան, տալով հաջորդ 5 և 6 տասնամյակի (331 և 387 թթ.) Պատմավիպական նկարագիրը: Ավելի քան իր նախորդը, նա հանձնվում է վիպական բանահյուսության տարերքին, ինչպես նկատված է, ինքն էլ կարծես հանդես գալով որպես մի ժողովրդական ասացող. Համենայն դեպս կարծես բուն ժողովրդական նախնական անաղարտ պատկերի մեջ, մանավանդ, նա է պահպանել «Պարսից պատերազմ» վեպը, իր ողբերգական ավարտով, Արշակունյաց Հայաստանի բաժանումով և օտարահպատակ դառնալով. Պատմիչի պատկերավոր համեմատությամբ, Հայաստանը պատռվում և երկատվում է իբրև հնացած ձորձ. Հերոսական ժամանակները կարծես տեղի են տալիս, գալիս են «աւուրք չարչարանաց". Ոսկեդարի պատմիչների երկերից իր բառագանձով և լեզվամտածողությամբ Սուրբ Գրքի հայերեն թարգմանությանն առավել հարազատը Փավստոսի պատմությունն է.

Կա ժամանակագրական մի տեսություն, ըստ որի Ե դարի հայ պատմագրության հուշարձաններից առաջինը, Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկից հետո, Եղիշեի «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին» գիրքն է, ստեղծված մինչև 460- ական թթ. կեսերը, երբ հայ կյանքում իբր դեռ բարձրացված չի եղել ս. Գրիգոր Պարթևի անունը որպես ազգային ամենամեծ սրբի (Եղիշեն չգիտի նրան), 460- ական թթ. երկրորդ կեսին հանդես է եկել «Ագաթանգեղայ պատմութիւնը», այնուհետև ստեղծվել է «Թադեոս առաքյալի վկայաբանությունը», ի հակակշիռ Արևմուտքից Կեսարիայի ճանապարհով քրիստոնեության, Հայաստան մուտք գործելու իրողության և ս. Թադեոս առաքյալով ընդգծելով նոր հավատի, հարավի ճանապարհով Հայաստանում տարածվելու տարբերակը (այդ փաստը Ագաթանգեղոսին հայտնի չէ), վերջապես, հիշված երկերից հետո միայն գրվել է Փավստոսի պատմությունը (որ գիտի թե Ագաթանգեղոսի աշխատությունը և թե ս. Թադեոսի վկայաբանությունը).  Ժամանակագրական այդ պատկերացումը, սակայն, որքան էլ տրամաբանված հիմքեր ունենա, համոզիչ չէ. Ավելի հավանական է, որ Եղիշեն հաջորդում է երկու վաղ պատմիչներին և իր ըմբռնումներով ու պատմագրելու եղանակով ավելի բարձր մակարդակ է ներկայացնում.

Ինչպես հաստատում է մեծանուն հայագետ, հանգուցյալ ակադեմիկոս Լ. Խաչիկյանը, Եղիշեն իր փիլիսոփայական հայացքներով կապվում է նորպլատոնական ուղղության հետ և իրապես նրա առաջին հետևորդն է հայ իրականության մեջ: Նրա գիրքը հայոց պատմության մի հատվածական շրջանի (449 և 450 ական թթ.), Բայց վճռական ու մեծանշանակ իրադարձության, Վարդանանց պատերազմի հերոսապատումն է. Հայրենական անհավասար կռվի ելած ժողովուրդը, հայոց սուրբ ուխտի նվիրյալները Վարդան Մամիկոնյանի առաջնորդությամբ 451 թ. մայիսին Ավարայրի դաշտում անօրինակ սխրանք կատարեցին, դիմակայելով թվով երեք անգամ իրենց գերազանցող պարսից բանակին. Հետազոտողները սովորաբար այդ իրադարձությունը բնութագրում ու գնահատում են որպես հայերի համար, բարոյական հաղթանակ, իսկ Սասանյան Պարսկաստանի համար, զենքի հաղթանակ. Բայց իր ժողովրդի սխրանքով, մեծ նպատակի համար անձնազոհության դիմելու նրա պատրաստակամությամբ ոգեշնչված պատմիչ և բանաստեղծը տալիս է ճակատամարտի ավելի խոր բանաձևումը. «Մի կողմը չէր, որ հաղթեց, և մյուս կողմը չէր, որ պարտվեց, այլ քաջերը քաջերի դեմ ելնելով, երկու կողմն էլ պարտության մատնվեցին". Եվ դա հիմնավորված է, եթե նկատի ունենանք, որ Հազկերտ Երկրորդ արքան այնուհետև հրաժարվեց հայերին հավատափոխ անելու (ասել է, թե, հայ ժողովրդի ձուլման) խելահեղ ծրագրից. Գրքում նահատակության գաղափարը պատերազմի ու մահվան ժխտումն է և ստրկությունից ազատ կյանքի պանծացումը. Դրանով Վարդանանք դարձել են հայոց ազատաբաղձության և արդար ընդվզումի խորհրդանիշ. հայ եկեղեցու տոնելի սրբեր. Եղիշեի մատյանը լի է իմաստուն խոհերով և բանաստեղծական շքեղ նկարագրություններով. Առանձնապես տպավորիչ է գրքի եզրափակիչ հատվածը, հայոց փափկասուն տիկնանց ներբողով. Մ. Աբեղյանի գնահատմամբ, իր երկի շատ հատվածներով նա ստեղծել է «մի այնպիսի բանաստեղծական պրոզա, որ շատ ընտիր է, լի քնարերգությամբ, և որի նմանը դեռ չի առաջ բերել մեր նոր գրականությունը»:

Դարի երկրորդ կեսում պատմագրության մեջ բարձրանում է Մովսես Խորենացու, իբրև մտածողի, կոթողային կերպարը. Նա իրագործեց իր նշանակությամբ վիթխարի մի ծրագիր. անհայտության ու մոռացության մշուշից հայտնաբերեց ու վերականգնեց հայոց ամբողջական պատմության հոյակերտ կառույցը: Արդարև իրեն է վերապահված կրելու «Հայոց պատմահայր» բարձր կոչումը: Նա հայտնի է նաև «Քերթողահայր» անունով, և դա ոչ միայն հիշեցնում է այն իրողությունը, որ նա հեղինակ է քերականական մեկնության, նվիրված Դիոնիսիոս Թրակացու «Արվեստ քերականության» աշխատության հունաբան թարգմանությանը, այլև հավաստում է նրա գեղարվեստական մեծ ձիրքը, համընդհանուր ճանաչում գտած բանաստեղծ լինելը: Նրա «Հայոց պատմության» սկզբից մինչև վերջ քննախույզ պատմագետին ուղեկցում են գեղագետի բարձր ճաշակը, չափի զգացումը, գեղեցիկը տեսնելու և արժևորելու ձիրքը, հատկանիշներ, որոնք լրացնում ու ավելի են շեշտում նրա պատմողական ոճի վեհությունը. Նրա մեջ խոսում է հունական գրականության ու արվեստի ավանդներով սնված մտածողը, որի մշակութային կողմնորոշումը արևմտյան է, արևելյան ճաշակի ու երակայության բացահայտ ժխտմամբ: Խորենացու համար կատարելության ու հետևողության օրինակը Պլատոնի խոսքն է », պերճ ու պայծառ" և "ստությունից հեռու», ձգտում է նմանվել նրան. «Համառոտասիրության և արագաբանության հետամուտ մատենագիրը միշտ զգոն է, հանկարծ շատախոսության և ավելորդաբանության տրվելու վտանգի նկատմամբ, ասելիքը ձգտում է կարճ կապել, եթե դա հատկապես զրույց է կամ ավանդություն և հեռանում է բուն իրականությունից. Մի առանձին հակում ունի պատմելու հայ թագավորների շինարարական գործունեության մասին, պատմական դեմքերին առանձին դեպքում օժտում է վիպական հատկանիշներով և գեղարվեստականությամբ. Իր պատկերավորությամբ սքանչելի է Երվանդակերտ դաստակերտի նկարագրությունը, կարծես դիտված երկնային բարձունքից. Խորենացու պատմությունն ավարտվում է «Ողբով" որը մի ամբողջ դարաշրջանի քաղաքական և հասարակական և բարոյական իրավիճակի ընդհանրացված պատկերն է, առլեցուն հեղինակի ազնիվ կրքով, ողբերգականությամբ ու հայրենասիրությամբ: Այդտեղ նրա խոսքը կարծես բանաստեղծություն լինի, բառերի ներդաշնակ ու հնչուն հոսքով, երբեմն, նաև հանգիտությամբ, զորեղ համեմատություններով ու պատկերներով, մանավանդ հույզի ու մտածումի հարստությամբ, հատկանիշներ, որոնցով նրա արձակը այդտեղ և այլ հատվածներում դառնում է խոհական և բանաստեղծական.

Ոսկեդարյան պատմագրության վերջին հուշարձանը Ղազար Փարպեցու «Հայոց պատմությունն» է, ստեղծված դարի վերջերին և կամ Զ դ. սկզբներին: Նա հետևել է «չավելացնել չեղածը, չնվազեցնել եղածը» սկզբունքին: Փարպեցին նաև նամականու ժանրի առաջին խոշորագույն դեմքն է: Մինչև ինքը գրված թղթերը եկեղեցա և դավանաբանական բնույթ ունեին, զուրկ էին այն կենսական և պատմական արժեքից, որով հատկանշվում է նրա նամակը, ընդդեմ ստախոս աբեղաների.

Ե դարը մեզ ավանդել է նաև ճառագրական հարուստ ժառանգություն. նկատի ունենք Գրիգոր Լուսավորչին վերագրված «Յաճախապատում ճառք» ժողովածուն և ճառերի այն գիրքը, որ հրատարակվել է Հովհան Մանդակունի կաթողիկոսի անունով. Դրանք ճարտասանական խոսքի արժեքավոր հավաքածուներ են, որոնց մեջ քրիստոնեական հավատի ամրապնդման և հայ ժողովրդի քրիստոնեական կենցաղավարության կազմակերպման ու բարքերի մաքրման խնդիրներ են շոշափված.

Բանահյուսություն

Հին Հայաստանի հոգևոր մշակույթի հարուստ բնագավառներից է բանավոր արվեստը կամժողովրդական բանահյուսությունը: Այն ընդգրկում է ժողովրդի հավատալիքները և պատմություննարտացոլող զրույցներ ու երգեր, որոնք մեր նախնիները կոչել են վիպասանք, առասպելներ ևթվելյաց երգեր: Դրանք պատմել ու երգել են ժողովրդական երգիչ գուսանները,վիպասանները`երաժշտական զանազան գործիքների նվագակցությամբ: Նշանավոր են եղել Գողթնգավառի (Նախիջևան) երգիչները, որոնց անվամբ հին հեթանոսական վիպերգերը կոչվել են նաևգողթան երգեր: Հին բանահյուսական երկերի որոշ նմուշներ գրվել են Մովսես Խորենացու կողմից:Հայ հին բանահյուսության մեջ տարբերակվում են առասպելներն ու վիպերգերը: Առասպելներըզրույցներ են բնության ուժերը մարմնավորող չաստվածների մասին, որոնց նյութըդիցաբանությունն է, իսկ վիպերգերի նյութը հիմնականում ժողովրդի պատմությունն է: Եթեառասպելները ստեղծվում են վաղ շրջանում, ապա վիպերգերը, համեմատաբար, ավելի ուշ:Առասպելների միջոցով բացահայտվում է հայոց դիցարանը, այսինքն` հայ հեթանոսականչաստվածների ընտանիքը: Հայոց դիցարանի գերագույն չաստվածն Արամազդն է, որը կոչվել է մեծ ևարի: Հունական Զևսին համապատասխանող այս չաստվածը համարվել է ժամանակի որդին,երկնքի, երկրի և մյուս չաստվածների արարիչը: Արամազդի դուստրն Անահիտն էր` ռազմի ևպտղաբերության չաստվածուհին, որը համապատասխանում է հունական Արտեմիսին: Անահիտըկոչվել է ոսկեմայր, սնուցող մայր, ոսկեմատն: Նա համարվել է բոլոր առաքինությունների մայրը,ողջ մարդկության բարերարը և հայոց ազգի փառքը: Պատերազմի, քաջության և ամպրոպիչաստվածը Վահագն է: Որոշ առասպելներում անձնավորվում է նաև արեգակը, որը պատկերվել էխարտյաշ պատանու կերպարանքով, հուր մազերով և արեգակ աչքերով: Նա ծնվելուն պես վազում էմարտնչելու տիեզերքը կործանել կամեցող չար հողմերի` վիշապների դեմ և հաղթում նրանց:Ուստի կոչվել է վիշապաքաղ (վիշապասպան) Առասպելներից մեկի համաձայն Վահագնը գիշերըծովում լողանալուց հետո իր անվամբ կոչվող Վարագ լեռան գագաթից բարձրանում է երկինք, նրանուղեկցում են տասներկու ոսկե գավազանակիրները (համաստեղությունները ): Մեկ ուրիշառասպելի համաձայն Վահագնը սաստիկ մի ձմեռ, ասորեստանցիների չաստված Բարշամից հարդ էգողանում  նրա հետքից թափած հարդից գոյանում է « հարդագողի ճամփա» - ն, որը հայերը կոչել են«արեգական հին ճանապարհ»:

Մ. Խորենացին գուսաններից բառացիորեն գրի է առել «Վահագնի ծնունդը» պատկերող երգը, որըաշխարհի հնագույն հիմներգերից է: Մեր առջև մի շատ գեղեցիկ բանաստեղծություն է: Մեզ անհայտէ նրա եղանակը, սակայն կարդալիս էլ այն արտակարգ հնչեղ է, ռիթմիկ և երաժշտական: Դա որոշբառերի ու հնչյունների և ներքին հանգերի կրկնության արդյունքն է: Այսպիսի ներքին հանգերն ուհնչյունների կրկնությունը, որ կոչվում է հանգգիտություն, հետագայում անցան գրավորբանաստեղծությանը ու կատարելության հասան Գրիգոր Նարեկացու, իսկ նոր ժամանակներումՎահան Տերյանի բանաստեղծություններում:

Սասունցի Դավիթ

    «Սասնա ծռեր» կամ «Սասունցի Դավիթ» հայ ժողովրդական հերոսավեպը վիպասացների և բանահավաքների կողմից կոչվել է նաև «Սասնա փահլևաններ», «Սասնա տուն», «Ջոջանց տուն», «Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ», «Դավիթ և Մհեր», «Դավթի պատմություն», «Դավթի հեքիաթ» և այլն:

Էպոսի հերոսներից Սանասարի և Բաղադասարի մասին հնագույն գրավոր ավանդությունը պահպանվել է Աստվածաշնչում (թագավորաց չորրորդ, ԺԹ), հետագայում Մովսես Խորենացու (գիրք Ա, ԻԳ) և Թովմա Արծրունու (Թովմա Արծրունի և Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց տան) երկերում: Իսկ Դավթի և Խանդութի մասին զրույցների, Սասունում եղած իրեղեն ապացույցների հիշատակություններ կան XVIդ. պորտուգալացի ճանապարհորդների (Ա. Տենրեյրո, Մ. Աֆոնսո) ուղեգրական նոթերում: Ուշ հայկական աղբյուրների թռուցիկ հիշատակությունները վերաբերում են XIX դ. հանդիպող վեպի հերոսների անուններով տեղավայրերին (Խանդութի ձոր, Խանդութի բերդ, Դավթի թշնամիների գերեզմանները Խլաթի մոտակայքում):

«Սասնա ծռերը» հայտնաբերել և ամբողջությամբ գրառել է Գարեգին Սրվանձտյանը, 1873-ին, Մշո Առնիստ գյուղում, երեսփոխան Կրպոյից և հրատարակել Կ. Պոլսում («Գրոց ու բրոց և Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ», 1874թ.): Երկրորդ տարբերակը 1886-ին Էջմիածնում գրի է առել Մանուկ Աբեղյանը` Նախո քեռի Մոկացուց և հրատարակել Շուշիում («Դավիթ և Մհեր», 1889թ.): Նորանոր տարբերակներ են գրառել Գ. Հովսեփյանը, Խ. Դադյանը, Ս. Հայկունին, Ա. Աբեղյանը, Ե. Լալայանը, Կ. Մելիք–Օհանջանյանը, Ա. Ղանալանյանը և ուրիշներ:

1938–39թթ. «Սասնա ծռերի» 1000-ամյա հոբելյանի առթիվ մինչ այդ գրառված 60-ից ավելի պատումների հիման վրա, Մ. Աբեղյանի, Գ. Աբովի, Ա. Ղանալանյանի խմբագրությամբ հյուսվել-կազմվել է մեկ միասնական համահավաք բնագիր («Սասունցի Դավիթ», 1939թ.): Վեպի մեկ այլ համահավաք բնագիր է կազմել Տ. Չիթունին Փարիզում («Սասունական», 1942թ.):

Էպոսի վիպասացների բուն հայրենիքը Վանա լճի ավազանն ու նրանից հարավ-արևմուտք և հյուսիս-արևելք ընկած գավառներն են` Սասուն, Մուշ, Բաղեշ, Մոկք, Շատախ, Վան, Հայոց ձոր, Խլաթ, Արճեշ, Մանազկերտ, Ալաշկերտ, Բայազետ: XIX-XX դդ. գավառներից պանդխտած և գաղթած վիպասացների ու նրանց սերունդների միջոցով «Սասնա ծռերն» անցել է Արևելյան Հայաստան, մասամբ պարսկահայերի մեջ և Թիֆլիս: Դրանց լեզուն հիմնականում արևմտահայ բարբառներն ու ենթաբարբառներն են, երբեմբ նկատելի է նաև արևելահայ բարբառների ազդեցությունը:

«Սասնա ծռերը» ավանդվել է բանավոր և նրա բնագրերը XIX–XX դդ. տարբեր վիպասաններից գրառված տարբերակներ են, որոնք կառուցվածքով, լեզվաբարբառային և վիպական ներքին հատկանիշներով բաժանվում են տիպաբանական–տեղագրական երեք մեծ խմբի` Սասնա, Մշո և Մոկաց: Սրանցից բացի, կան նաև խառը: Նախնական պարզ ու կուռ տիպը, հավանաբար, եղել է Սասունինը, որի տարածումից էլ  ստեղծվել են մյուս տարբերակները:

Էպոսում գործում է վիպական հերոսների չորս հիմնական սերունդ. Սանասար և Բաղդասար, Մեծ կամ Ջոջ Մհեր (երբեմն` Առյուծաձև Մհեր), Դավիթ (Թլոլ, Թլոր, Թլվատ, Թառլան մականուններով) և Փոքր կամ Պստիկ Մհեր: Հերոսների այս չորս սերունդը միմյանց հետ կապված են ազգակցական կապերով:

«Սասնա ծռերի» ամենաբնորոշ գիծը հերոսական անպարտելի ոգին է` պայմանավորված նրա նախահիմքում ընկած առասպելական դյուցազունների սխրանքներով և հայ ժողովրդի` իր ոսոխների, հատկապես արաբական բռնակալության դեմ մղած դարավոր պայքարով:

«Սասնա ծռերի» գրական մշակումները սկսվել են դեռևս 1890-ական թվականներից, սակայն Դավթի ճյուղի լավագույն մշակումը համարվում է Հովհաննես Թումանյանինը («Սասունցի Դավիթ», 1903թ.): Փոքր Մհերի ճյուղը բանասետղծական մշակման են ենթարկել ռուս բանաստեղծ Ա. Կուլեբյակինը («Մհերի դուռ», Թիֆլես, 1916թ.) և Ավ. Իսահակյանը («Սասման Մհեր», 1922թ.): Դավթի ճյուղը մշակել է նաև Եղիշե Չարենցը («Սասունցի Դավիթը», 1933թ.) և ուրիշներ:

Էպոսի ամբողջական, մշակված տարբերակը 1939թ. թարգմանվել է ռուսերեն: Համահավաք բնագիրը թարգմանվել է ֆրանսերեն, չինարեն, անգլերեն (թարգմանիչ` Լևոն–Զավեն Սյուրմելյան), գերմաներեն, վրացերեն, ադրբեջաներեն և այլ լեզուներով: