Չարենց ու Տերյան. գրական վերլուծություն

 Չարենցն ու Տերյանը երկու մեծ բանաստեղծներ են, որոնք մեծ ավանդ ունեն մեր գրականության մեջ: Նրանք երկուսն էլ մինչև հիմա ապրում են, և կարծում եմ, դեռ շատ ու շատ սերունդների համար կապրեն իրենց ստեղծագործություններով:

Տերյանը շատ նուրբ է գրել, շատ մեղմ: Տերյանի ցանկացած բանաստեղծությունում նկատում եմ բնության պատկերներ՝ անտառ կամ ծաղիկ, նկատում եմ անսահման սեր և մի երազային աղջիկ, որին նկարագրելիս նա օգտագործել է ամենահուզիչ և մեղմ բառերը:

Աստղերն են ժպտում լուսեղեն նազով,

Խաղաղ դաշտերը մութն է համբուրում.

–Ես կախարդված եմ միշտ նույն երազով,

Միշտ նույն ցնորքն է իմ սիրտը այրում:

Մոտեցած երկնքից աստղերը պայծառ

Ժպտում են խաղաղ քո աչքերի պես. –

–Իմ լքված սրտի կարոտը անծայր

Ամեն ինչի մեջ որոնում է քեզ…

Տերյանն իր ապրումները արտահայտում է բնության երևույթների միջոցով: Ինչպես այստեղ`

Ճաճանչները թոշնան…

Կանաչներս աշնան –

Իմ խոհերը մոլար`

Ցրտահար, հողմավար…

Տերյանի ստեղծագործությունները կարդալիս հասկանում եմ, որ նա միշտ սիրահարված է եղել, սիրուց հիասթափված, կամ էլ հակառակը` ոգևորված:

Բայց սերը նրան միշտ ստիպել է գրել ու գրել:

Բաց է իմ դողդոջ սիրտը նրա դեմ,

Խոցված է ոսկի շողերով նրա, —

Նրա կնիքն է իմ հոգու վրա-

Եվ ես հավիտյան ուրիշ եմ արդեն:

Ինձ դուր են գալիս նրա բառերը, որոնք կարդալով ես տեսնում եմ այդ գեղեցիկ պատկերները:

Չարենցը իր <<Տաղարան>> շարքում ոգեշնչված է եղել Սայաթ Նովայով:

Երազ տեսա, Սայաթ-Նովեն մոտս էկավ սազը ձեռին,

Հրի նման, վառման գինու օսկեջրած թասը ձեռին,

Նստեց, անուշ երգեր ասավ` Հին քամանչի մասը ձեռին,

Էնպես ասավ, ասես ուներ երկնքի ալմասը ձեռին:

Չարենցի բանաստեղծությունների մեջ կրակ եմ տեսնում, այնպիսի տպավորություն է, որ նրա սրտում միշտ հուր կրակ է եղել, միշտ պոռթկում:

* Ինքան որ հուր կա իմ սրտում – բոլորը քեզ.

Ինչքան կրակ ու վառ խնդում – բոլորը քեզ. – …

* Դու վառվել ես օրերի մեջ ու հրում,

Դու վառվել ես կարմրավառ այս օրերում,

Դու վառել ես գալիքները ու հեռուն: …

Չարենցի մոտ էլ կարելի է երբեմն-երբեմն բնության պատկերներ տեսնել, բայց Տերյանի մոտ բնությունն անհամեմատ ավելի շատ է:

Սկզբում կարդացի Տերյանի բանաստեղծությունները, հետո՝ Չարենցինը, և Տերյանի մեղմ, քնքուշ և տաք տողերից հետո Չարենցինը ինձ մի քիչ սառը թվացին:

Տերյանի մասին կարող եմ ավելի շատ խոսել, կարող եմ ավելի շատ խորհել, ինչու ոչ՝ նաև փիլիսոփայել:

Տերյանի բանաստեղծություններում տեսնում եմ աշուն, գարուն, միշտ եղանակ եմ տեսնում:

Նորից անձրև , մծուծ, ամպ,

Թախիծ անհուն, տխրանք հեզ,

Աշո՜ւն, քեզ ի ՞նչ քնքշությամբ,

Ի ՞նչ խոսքերով երգեմ քեզ…

Չարենց ավելի քիչ եմ հասկանում և կարդացածիս մեջ նկատել եմ, որ Չարենցը գրել է ամեն ինչի մասին, մասսայական տեսարաններ է առաջ քաշել, ինչպես <<Ամբոխները Խելագարված>> պոեմում:

Արևի տակ իրիկնային, իրիկնային հրով վառված`

Այդ դաշտում կռվում էին ամբոխները խելագարված:

Քաղաքներից ու գյուղերից, ստեպներից հեռու ու մոտ`

Եկել էին նրանք նորից` հուսավառված ու կրակոտ:

Ու հոսում է գիշերը մութ, մոտենում է առավոտին:

Հոսում է պաղ ու անօգուտ սպասումի ժամը հետին:

Դաշտից ահա սուրում է զով, մարմանդ քամին առավոտի –

Ու վառվում է վերջին լույսով կրակը այն կարմիր կետի:

Երկուսն էլ ունեն և հայրենասիրական և սիրային բանաստեղծություններ: Բայց, որքանով, որ ես եմ կարդացել, նկատել եմ, որ Տերյանի ստեղծագործություններում ավելի շատ են սիրային բանաստեղծությունները, քան՝ Չարենցի մոտ:

Տերյանը Թումանյանի և Իսահակյանի ազդեցության տակ կարողացավ նոր խոսք, նոր թեմա բերել` իրական կյանք, իրական ցանկություններ:

Չարենցն էլ իր հերթին Տերյանից օրինակ է վերցրել. կարող ենք տեսնել այս տողերում`

…Մենք Տերյանից սովորեցինք

Երգել երգեր անորոշ,

Մեր քնարը նվիրեցինք

Մշուշների ու սիրո, –

Եվ երբ եկան որոշ օրեր,

Որոշ գործեր եկան երբ, –

Անվարժ հնչեց քնարը մեր –

Եվ մնացինք առանց երգ…

Տերյանի լավագույն ստեղծագործությունները ամփոփվել են <<Մթնշաղի անուրջները>> շարքում:

Չարենցը իր ստեղծագործություններում ներկայացրել է իրական Հայաստանը, որովհետև Արևմտյան Հայաստանը արդեն երազ էր մնացել: Չարենցի շարքերում կարելի է տեսնել փոքր, բայց իրական Հայաստանի պատկերը:

Երկուսն էլ այնքան մեծ բանաստեղծներ են եղել, որոնք իրենց ստեղծագործությունները թողել են շատ մարդկանց սրտերում, և շատերը, առանց իմանալու ստեղծագործության հեղինակին, կարող են միանգամից տարբերակել նրանց ոճերը այլ բանաստեղծներից:

Եվ Տերյանը և Չարենցը ցավում էին կորցրած երկրի համար: Տերյանը իր ապրումները արտահայտել է այսպես`

Հեռու երկրի լուսե հովտում

Օրերն ուրիշ երգ են հյուսում

Կյանքից հոգնած սիրտը տրտում

Այն երկիրն է միշտ երազում…

Իսկ Չարենցն էլ այսպես`

Նորից խուժեց թշնամին

Եկավ մինչև Ղարս հասավ…

Նորից քաղաքները հնամյա

Դարձրին հողին հավասար…

Տերյանը եվ Չարենցը հասկացան, որ հայրենիքի փրկությունը ժողովրդի միասնության մեջ է, և գրեցին հեղափոխական երկեր, հեղափոխական բնույթի ստեղծագործություններ:

Տերյան`

Գրկիր իմ հոգին մարտի ցնծությամբ,

Բորբոքիր սիրտս, ազատության երգ,

Շողա մռայլում, ըղձալի եզերք,

Որոտ, շաչիր, փոթորկավետ ամպ…

Չարենց`

Մեր ոգին, ոգին նաիրյան,

Որ գիտեր լոկ մորմոք ու լաց,

Առաջին անգամ թևաբաց

Մոռացած իր մորմոքն ունայն

Սավառնեց ճիգով մի ահեղ

Դեպի աշխարհը լայն…